Dân số trên đảo Phú Quý ngày càng đông, cộng với một số ngư dân đi biển
bị bão tố trôi dạt vào và ở lại định cư làm ăn. Khi cuộc sống ổn định ngư dân
các làng trên Đảo bắt đầu xây dựng dinh, vạn để thờ Thần Nam Hải ( cá voi) vị
thần phù hộ về mặt tinh thần cho những người đi biển. Đó cũng là phong tục
truyền thống tín ngưỡng của người Việt đối xử với cá voi vị thần biển cả, ân
nhân cứu mạng che chở cho họ khi đi biển và làm ăn trên biển.
Từ thế kỷ XVI-XVII người Việt đã di cư đến
đảo
Vạn An Thạnh xây dựng theo lối kiến trúc dân gian của
người Việt như dạng đình làng trong đất liền các kiến trúc chính gồm chính
điện, nhà Tiền hiền, Võ ca. Bên trong vạn còn có chỗ chứa xương cốt cá voi gọi
là Tẩm.
Vạn An Thạnh được kiến tạo hoàn chỉnh năm Tân Sửu 1781
tại bờ biển làng Triều Dương, xã Tam Thanh huyện đảo Phú Quý, cách thành phố Phan Thiết 120
hải lý về hướng Đông.
Vạn An Thạnh đã được Bộ Van Hoá Thông tin công nhận xếp
hạng di tích lịch sử văn hoá tại quyết định số 51-QĐ/BT ngày 12 tháng 1 nắm
1996.
Theo tài liệu lưu trữ tại vạn năm Tân Sửu 1841
một con cá voi khổng lồ dạt vào biển trước Vạn An Thạnh Ngư dân trên Đảo đã tổ
chức mai táng “ông” với nghi thức long trọng và tôn nghiêm. Đây là “ông” lớn
nhất và cũng là vị đầu tiên được mai táng ở vạn nên được ngư dân gọi là “vị cố”
và lấy ngày 15 tháng 10 âm lịch hàng năm (ngày ông lụy) làm ngày giỗ chính thức
của Vạn An Thạnh và cũng là ngày Tế Thu. Năm 1960 có một “cá ông” lớn trôi vào,
chiều dài trên 25m, mai táng xong 3 năm sau đó ngư dân được mùa liên tiếp.
Gắn với việc mai táng thờ cúng cá Voi là một lễ
hội của ngư dân. Trong nếp sống, phong tục và sinh hoạt của ngư dân ở đây, lễ
cúng cá voi rất được chú trọng và là lễ to nhất so với các lễ khác như ngày hội
làng thời trước. Mở đầu lễ hội, nhân dân chuẩn bị ghe thuyền, cờ, quạt, trống
chiêng ra khơi nghinh đón cá ông. Đội chèo Bả Trạo trong trang phục chỉnh tề
biểu diễn những tiết mục dân gian chào mừng.
Vạn An Thạnh đến nay còn lưu giữ gần 70 bộ xương cốt
các loài cá voi. Có thể coi đây là một bảo tàng Hải dương học với những bộ sưu
tập phong phú về cá Voi. Nhờ có Vạn An Thạnh nơi thờ cúng thần Nam Hải nên ngư dân rất an tâm khi ra
khơi đánh bắt hải sản vì đã có “Ông Nam Hải” phù trợ tránh mọi nguy hiểm trên
biển.
Đối với triều Nguyễn tất cả những lăng vạn thờ
cá ông đều được tôn trọng, vì theo sự tin sùng của nhân dân, cá ông đã nhiều
lần giúp Nguyễn Ánh thoát nạn trên biển. Vạn An Thạnh được các vua Triều Nguyễn ban tặng 10 sắc phong.
Nội dung các sắc thần chủ yếu ban tặng “Nam Hải
cự tộc Ngọc Lân” và những “tướng lĩnh” giúp Nguyễn Ánh thoát nạn trên
đảo khi bị quân Tây Sơn đánh đuổi. Vạn An Thạnh tồn tại trên 200 năm từ ngày thành lập, gắn liền với lịch
sử hình thành Đảo Phú Quý như một chứng nhân bao đời
của lịch sử vùng đảo, ở đó chứa đựng nhiều giá trị vật chất, tinh thần và cả về
tín ngưỡng nghề nghiệp của ngư dân đảo Phú Quý.